Horrorfilms - lichamelijkheid - censuur en het effect ervan

Professor doctor Ernest Mathijs studeerde in 1993 af aan de Vrije Universiteit Brussel af met een thesis over filmkritiek en de hedendaagse film, in 2000 doctoreerde hij over de referentiekaders gebruikt in filmkritiek toegepast op de films van David Cronenberg. Hij doceert aan het RITS en aan de VUB, is auteur van talloze artikels over de horrorfilm en is sinds kort medewerker van K.U.T. Tijd voor een interview dus

Professor Mathijs, u bent beroemd geworden met het bestuderen van horrorfilms. Kan u mij vertellen waarom iemand horrorfilms bestudeert? Bent u een freak?

Tja.. (lachje). Ik bestudeer horrorfilms omdat zij van alle films de reputatie hebben cultureel niet relevant te zijn terwijl ze dat eigenlijk net wel zijn. Van alle genres films die er zijn, zijn horrorfilms bijzonder relevant omdat zij werken met letterlijke representaties van afwijkende lichamelijkheid waardoor je letterlijk kan zien wat wij als als een normaal lichaam aanvaarden.

Letterlijke representaties van afwijkende lichamelijkheid, wat moet ik mij daar precies bij voorstellen?

In alle films komen lichamen voor. Maar in horrorfilms wordt aan de lichamen geprutst: mensen hebben wonden, verliezen hun ledematen, .. Wat horrorfilms doen zijn die afwijkingen, die gebreken uitvergroten. Zodat je als kijker geconfronteerd wordt met monsters met een abnormale lichamelijkheid. Heel het spel van de horrorfilm is gebaseerd om daarrond te werken, dat men de kijker probeert te laten nagaan wat ik normaal en wat ik afwijkend vind. Als men bijvoorbeeld een lichaam toont met een hand met maar vier vingers ben ik niet echt geneigd om dat als abnormaal te beschouwen, maar drie vingers, twee, een, een hand af, een arm af , hoofd af... ? Dat is al heel abnormaal, dat is een lichaam dat ik eigenlijk weiger als een mens te aanvaarden. En net daar spelen horrorfilms op in, blijkbaar heerst er een culturele angst, neen moeite, met representaties van lichamelijkheid en proberen we de lichamen zo normaal mogelijk te beschouwen. Maar voor een horrorfilm is dat net uitdagend, die heersende moraliteit onderuit te halen. Je toont mensen met lange tanden, mensen met schroeven in hun hoofd, mensen zonder ledematen...en je toont hoe een normaal lichaam een abnormaal lichaam kan worden. Door iemand bv. een hoofd af te hakken.

U zegt dus dat doordat de horrorfilm het abnormale toont, we ons een beeld kunnen vormen van wat het normale is. Maar is dat dan geen open deur in trappen, natuurlijk is een lichaam dat rondwandelt zonder hoofd abnormaal, daar heb je toch geen film voor nodig?

Dat is natuurlijk ook een extreem voorbeeld, maar wat doe je met gehandicapten bijvoorbeeld, of freaks? Bovendien evolueert dat voortdurend, wat ooit een abnormaal lichaam was, iemand met een prothese bijvoorbeeld (denk aan de typische piraat) daarvan hebben we geleerd dit niet meer als abnormaal te beschouwen. Horrorfilms tonen net de scherpe kantjes tussen wat we als normaal en wat we als abnormaal beschouwen. En wat we als onnatuurlijk zien proberen we te verwijderen uit onze cultuur, te vernietigen het alleszins zo ver mogelijk van onszelf te houden. Als je die redenering doortrekt dan heb je een verklaringsmechanisme voor bijvoorbeeld xenofobie, want daar is de aparte lichamelijkheid iemand die er anders uitziet. Groene mensen zouden we isoleren uit onze cultuur, omdat die niet normaal zijn, zwarte mensen.. ligt al iets gevoeliger. Feit blijft dat als we mensen met een andere huidskleur, lichaamsbouw, lengte,... als afwijkend bezien, we deze uit onze cultuur proberen te isoleren en dat zegt veel hoe we onze eigen cultuur proberen te organiseren. Nu, wat moderne horrorfilms proberen te doen is des te interessanter.. In oudere horrorfilms was de afwijkende lichamelijkheid zeer duidelijk te merken, de slechterik was een dwerg, of net een reus, monsterlijk, .. het was m.a.w. zeer snel duidelijk dat zij afwijkend zijn. Wat moderne horrorfilms doen is net heel subtiel omgaan met ongewone lichamelijkheid. Men toont een vrij normaal ogend iemand en men daagt de kijker uit om hier iets abnormaals in te ontdekken waarna de horrorfilm met deze verwachting speelt. In moderne horrorfilms probeert men te suggereren dat hetgeen normaal is, net abnormaal is.

Wat wilt dit dan zeggen over onze maatschappij ? Dat de abnormalen de normalen zijn?

Dit betekent volgens mij dat we de manieren die we gebruiken om een onderscheid te maken tussen wie normaal en abnormaal is, op losse schroeven komen te staan.

Dus: horrorfilms werken eigenlijk zelfs emanciperend?

Ja, ondanks zichzelf.

We hebben het de hele tijd al gehad over horrorfilms. Maar wat is nu eigenlijk de juiste definitie van een horrorfilm?

Een exacte definitie van een horrorfilm is er niet, want vanaf het moment dat je deze toch zou formuleren zou de eerst volgende horrorfilm hier een gaatje in proberen te vinden. Een algemene omschrijving zou zijn: Een realitische, als natuurlijk aanvaarde omgeving, waarin onrealistische of onnatuurlijke acties plaatsvinden. Bijvoorbeeld: een kleine voorstad waarin een seriemoordenaar wordt losgelaten. Plus dan nog dat de manier waarop die ongewone entiteit in die natuurlijke omgeving ageert zorgt voor gewelddadige invasies op de lichamelijkheid en symboliseert dan weer de angst voor de dood die iedere mens in zich heeft zitten. Een thriller verschilt ook van een horror want in een thriller staat de zoektocht naar de absolute waarheid centraal, in een horrorfilm is de waarheid van totaal geen belang.

Silence of the Lambs: thriller of horror?

Tja, SoftL, typische film van de jaren '80-'90, dat is een mengvorm. In SotL heb je zowel dramatische momenten als romantische momenten als een thriller en een horror. Typisch voor de jaren '80 dat men van alle genres een beetje stijlen pikt. Om heel duidelijk voorbeelden van horrorfilms te hebben, moet je eigenlijk voor de jaren '80 gaan kijken. Want de meeste horrorfilms vanaf de jaren '80 zijn mengvormen, tenzij het hommages of sequels zijn natuurlijk.

Worden er dan geen pur sang horrorfilms meer gemaakt?

Jawel, maar pur sang horrorfilms krijgen minder aandacht, omdat... iedereen weet al wat het is. Terwijl je als filmmaker probeert iets nieuws te creëren en dat doe je door te mixen.

The Texas Chainsaw Massacre, Cannibal Holocaust en zelfs Hannibal zijn allemaal films die wel eens gecensureerd of zelfs verboden geweest. Gaat u akkoord met dergelijke maatregelen?

Ik vind de manier waarop het in België georganiseerd is vrij goed, er is een censuur die helemaal niet zo actief is en voor de rest doet iedereen wat men wil. Je wordt niet gecontroleerd wanneer je naar een KNT film wilt gaan, het wordt zo'n beetje aan de individuele verantwoordelijkheid overgelaten, en dat vind ik wel goed. Aan de andere kant is een censuurcommissie meestal wel een representatie van bepaalde gevoeligheden die in een maatschappij bestaan, dus je zou kunnen stellen dat dit zowat de bewakers van ons aller goede zeden is. Ik ben niet echt voor dergelijke commissies, langs de andere kant zou je kunnen stellen dat onze cultuur blijkbaar nood heeft aan een aantal taboes en die taboes moeten bewaakt worden. Dus als je me vraagt: ben je voor censuur zeg ik neen, langs de andere kant zou ik toch niet meteen mijn kinderen meepakken naar de Texas Chainsaw Massacre. En inderdaad wanneer de ouders hun individuele verantwoordelijkheid niet nemen, is het soms nodig dat de staat dat doet. Maar het is misschien nog beter dat de filmindustrie dat zelf doet.

Worden er in België eigenlijk nog films gewoonweg verboden?

Neen, in België wordt strikt genomen sowieso niets verboden. Als er al in België iets gebeurd, is dat een soort ontmoedigingspolitiek. Bijvoorbeeld geen subsidies toekennen. De regisseur van S bijvoorbeeld heeft zelfs de moeite niet genomen om subsidies aan te vragen omdat hij wist dat wanneer men het script las, men zou struikelen over het pornografische. België is een heel liberaal land wat dit betreft. Hier mag Baise Moi zonder problemen in de zalen vertoond worden en behalve wat artikeltjes in De Standaard of De Morgen wordt daar weinig kabaal rond gemaakt. De laatste keer dat er in België nog echt iets verboden is geworden is eind jaren '70: toen Driller Killer en Faces of Death kort in beslag werden genomen. Tegenwoordig kan je Faces of Death aan 300,- het stuk kopen in de Free Record Shop, in de uncut versie dan nog.

Hoe ver gaat jouw liberale visie op censuur? Zou je bv. ook echte snuff movies toelaten?

Snuff movies, is zo'n typisch voorbeeld van bijna een mythisch gegeven binnen de horrorfilmscène. Van Cannibal Holocaust werd bijvoorbeeld gedacht, en die geruchten bestaan nog steeds, dat de regisseur, Ruggero Deodato, lokale stammen aan de drugs had gebracht of zo, zodanig dat zij hetgeen vertoond werd echt deden. Deodato heeft dat steeds ontkend, maar tja.. Wanneer er een echte snuff movie gemaakt zou worden, dat wil dus zeggen dat iemand vermoord wordt enkel en alleen vanwege de film, dan zou ik deze toch verbieden denk ik, dat gaat me te ver.

Zou u zelf gaan kijken, mocht u die kans krijgen?

Ik weet niet of ik dat wel zou willen zien. Enerzijds zou ik misschien uit nieuwsgierigheid het wel eens willen zien omdat ik wil merken of er een verschil is tussen je wat als special effects te zien krijgt en het echte. Maar we zien het eigenlijk al wanneer we naar het journaal kijken en we een Palestijnse man zien doodgeslagen worden. Het enige verschil met een snuff movie is dat de gebeurtenis wel gefilmd is, maar de gebeurtenis heeft niet plaatsgevonden om gefilmd te worden. Dat laatste mag niet gebeuren, je mag geen mensen vermoorden om gefilmd te worden, maar als er mensen vermoord worden en je hebt dat gefilmd dan mag je dat uitzenden. Hetgeen het dichtst bij een snuff movie komt is misschien nog wel het concert van de Rolling Stones in december 1969 op de racebaan van Altamond. Het was een gratis festival en er kwamen dan ook honderduizenden mensen naar toe. De Rolling Stones was de topact die dag en traden 's avonds op, in de middag traden andere groepen zoals The Grateful Death en Jefferson Airplane op. Maar aangezien het festival rap-rap in elkaar is gestoken had men niet voldoende tijd om een fatsoenlijke ordedienst op de been te krijgen, met als gevolg dat men de Hell's Angels heeft ingehuurd, met alle gevolgen vandien. In de loop van de namiddag bleek al gauw dat de Hell's Angels zich niet meteen zeer vriendelijk gedroegen zodanig dat The Grateful Death en Jefferson Airplane besloten niet op te treden. Eigenlijk had men op dat moment heel het festival moeten afgelasten. Dat heeft men niet gedaan en bovendien wilden de Rolling Stones wachten totdat het avond was vooraleer ze optraden, omdat dat beter was voor de film die ze aan het maken waren. Maar door het lange wachten geraken de gemoederen steeds meer verhit, met als gevolg dat wanneer het optreden bezig was, een grote vechtpartij ontstaan is. Een zwarte concertganger trekt een revolver, één van de Hell's Angel ziet dat en steekt hem neer. Hadden de Rolling Stones, of de filmmakers nu beseft dat het uit de hand aan het lopen was, en eerder hadden opgetreden was dit waarschijnlijk niet gebeurd. Maar ook dit is eigenlijk zonder problemen uitgezonden geweest.

U bent zelf communicatiewetenschapper, de relatie media-maatschappij is al heel vaak onderzocht geweest en zeker de horrorfilm komt wel eens ter sprake als boosdoener. Denken we bv. aan James Bulger die vermoord zou zijn geweest door kinderen onder de invloed van Child's Play. Heeft horror zo'n grote invloed op ons?

Het festival van de fantastische film, zelf vaak een plek waar niet meteen de meest zachtzinnige films worden vertoond, heeft onlangs een studie uitgevoerd waar mensen zelf liet beoordelen welke invloed de horrorfilm al dan niet op hen had. De resultaten waren enorm gevarieerd, maar blijkbaar hangt het af van de opleiding en de culturele vorming van de mensen. Dat betekent eigenlijk dat de film niets doet, maar het de socio-culturele context is waarbinnen de mensen leven die bepaalt of de mensen vinden dat ze beïnvloed worden. Mijn opinie is dat films zelf geen effect hebben. Als horrorfilms van een braaf iemand een monster kunnen maken, waarom kunnen romantische films van een monster dan geen braaf iemand maken ? Als horrorfilm effect heeft, heeft film in haar geheel effect, en als film effect heeft dan hebben andere artefacten zoals literatuur, schilderijen... ook effect. Want wie zegt dat Jamie Bulger niet vermoord is geweest door kinderen die te veel hamburgers hebben gegeten. Films doen niets, het zijn de mensen die iets met de film doen. Mensen die een film kijken gedragen zich wel anders terwijl ze de film kijken, en misschien zelfs erna, maar dat is niet door toedoen van die film. Mensen kijken actief naar een film, als ik traniger wordt bij het bekijken van een romantische film is dat omdat ik de connectie leg tussen wat ik zie op het scherm en mijn eigen socio-culturele achtergrond. Ik ben bv. enorm emotioneel geworden bij het bekijken van The Straight Story omdat ik moest denken aan mijn grootmoeder die net overleden was. En dat verandert een mens, dat kan tijdelijk zijn, dat kan voor de rest van mijn leven zijn. Maar dat is niet de fout van de film, dat ben ik, als kijker die de connectie leg. Als ik na het bekijken van Rambo tot de conclusie kom dat alle Vietnamezen smeerlappen zijn en ik me een geweer koop om alle Vietnamezen omver te schieten, ben ik dat, niet de film.

Maar als je die film dan niet gezien had, zou je het dan niet gedaan hebben. Kan je zeggen: je hebt misschien een bepaald potentieel, maar een film kan dat wakker schudden?

Neen.. nogmaals: zelfs al zou dat zo zijn, dan is het zeker niet alleen de horrorfilm. En ik vind het nogal hypocriet dat men zijn pijlen richt op de horrorfilm en niet op de andere genres. En nog iets: waarom zou het dan zo zeggen dat alleen fictie daartoe in staat zou zijn, en non-fictie niet? Mij lijkt het toch veel logischer dat non-fictie, reportages en documentaires, grotere effecten hebben. Wanneer ik naar het nieuws kijk en Marc Dutroux wordt vrijgelaten en op basis daarvan besluit ik dat de rechterlijke macht in dit land verderfelijk is en bijgevolg procureurs begin te vermoorden, dat lijkt mij veel aannemelijker dan wanneer ik een film zou zien over een seriemoordenaar die wegens gebrek aan bewijzen wordt vrijgelaten en op basis daarvan zelf mensen begin te vermoorden. Het is dan ook raar dat alleen maar delen van de horrorfilm effect zouden hebben. Bij de meeste horrorfilms legt de moordenaar op het einde het loodje. Waarom denkt een potentiële moordenaar dan niet: ik zal maar niet beginnen te moorden, want dat gaat slecht aflopen met me?

U heeft net een artikel over The Texas Chainsaw Massacre geschreven, wat maakt deze film zo speciaal?

Ten eerste is het de film zelf: deze is bijzonder inventief gefilmd en wanneer het in première ging, in 1974, was dit zeer vernieuwend. Zeer directe, dynamische camera, het gaat heel snel en er worden weinig verklaringen gegeven. Psycho deed dit bijvoorbeeld nog wel, het tempo verdwijnt volledig uit de film wanneer die psychiater toch maar een verklaring probeert te geven waarom Norman Bates gedaan heeft wat hij gedaan heeft. Ten tweede, de reputatie van de film. De film is onafhankelijk gemaakt en is, wegens een gebrek aan copies, zaal per zaal verdeeld. Toby Hooper ging met zijn film leuren van bioscoop tot bioscoop om deze vertoond te krijgen. Dat bekent ook dat de film zonder context werd vertoond, de mensen wisten totaal niet wat te verwachten. Dat gaf dan vrij hevige reacties, mensen gaan klagen bij de uitbater, naar een verloop van tijd komen hier artikels over en het idee dat dit een zeer bijzondere film moet zijn wordt steeds meer verspreid. En de geruchten nemen ook toe, scènes zouden echt gebeurd zijn. De regisseur doet er nog een schepje bovenop, op een gegeven moment wordt er in de film in een vinger gesneden, dat zou echt gebeurd zijn. De walging op de gezichten van de acteurs is ook echt, want die beenderen waren écht aan het rotten aangezien het de zoveelste take was en alles serieus begon te stinken. Ten derde is het zo dat de film vrij snel als een soort cultureel icoon werd beschouwd. The Museum of Modern Art in New York heeft drie jaar na de première op TCM een copie in haar bezit. Dit alles , samen met het feit dat de film vaak verboden werd (bij de eerste vertoning in België werd de film in beslag genomen) heeft gezorgd voor de cult status die hij nu heeft.

Laatste vraag: Prof. Mathijs, u heeft al vele duizenden horrorfilms gezien. Kan u ons nu een top van de aller aller beste horrorfilms opstellen.

(na veel geklaag en gepeins) Videodrome van David Cronenberg is subliem aangezien hij met droom en realiteit en de representatie van realiteit werkt. Nosferatu uit 1922 is ook zeer sterk omdat het tegelijkertijd een aantal regels bepaalt voor volgende horrorfilms én er tegelijkertijd al vanaf wijkt. Van alle expressionistische films is Nosferatu, die nochtans over een vampier gaat, de meest realistische. En tenslotte is Bram Stoker's Dracula, de nostalgische hommage aan het vampierengenre, ook een van mijn favorieten. Maar natuurlijk ook The Texas Chainsaw Massacre, Night of the living dead, de eerste Scream, The Exorcist, ..

Professor Mathijs, bedankt voor het interview.