Grapes of Wrath

John Ford mag dan al in één adem met de 'western' worden vernoemd, de Ier bracht veel meer verhalen dan enkel cowboy versus indiaan. Naast Stagecoach en The Searchers zijn andere bekende kleppers uit 's mans carrière ondermeer My Darling Clementine (1946) dat een personage genaamd 'Chihuahua' bevat, Fort Apache (1948) waarin Henry Fonda een beangstigend-autoritaire kolonel Martinet neerzet, Fords eigen favoriet The Sun Shines Bright (1953) en The Man Who Shot Liberty Valance (1962), waarin Fonda en Wayne samen spelen. Ford kreeg een oscar voor beste regie voor The Quiet Man (1952) en The Informer (1935). In de 1941-competitie om het gouden mannetje versloeg hij zelfs Citizen Kane, met het mijnwerkersdrama How Green was my Valley. En ook het voorafgaande jaar werd de Ier als beste regisseur gelauwerd voor zijn sublieme Steinbeck-adaptatie Grapes of Wrath (1940), waarin we de familie Joad in hun queeste naar een mytisch Californië volgen.

Ford maakte tussen 1917 en 1976 een ontzagwekkende 145 films, kortfilms inbegrepen. De man maakte de overgangen naar geluid en kleur in de film mee en werd in een late fase van zijn leven erkend als 'auteur'.

Ford is de westernauteur die in Stagecoach (1939) John Wayne met één camerabeweging de legende in lanceerde: als de koets plots tot halt komt en de inzittenden angstig naar buiten kijken, wordt van op een kraan razendsnel naar een -verder nauwelijks gebruikte- close-up van de mythische cowboy gegaan. De all American hero was geboren. 'The Duke', zoals Ford hem noemde, zou nog in veel van diens films figureren. In het bijzonder veel bestudeerde The Searchers (1956) bijvoorbeeld, waar befaamde shots doorheen deuropeningen symbolisch verwijzen naar huiselijke bescherming, alsook naar wildernis tegenover beschaving, geborgenheid tegenover isolatie. Wayne zet er met Ethan Edwards een antipathieke, seksueel gefrustreerde en (dus) racistische held neer, wiens psychologische odyssee neerslachtig eindigt. Het eindshot van deze prent, waarin Ethan van zijn familie wegwandelt, moet een van de meest besproken uit de filmgeschiedenis zijn. George Lucas haalde alvast meer dan één idee voor Star Wars uit de prent. En Orson Welles staat bekend om de uitspraak over hoe hij film had leren maken: "Stagecoach. Stagecoach. Stagecoach."

Stagecoach is een road movie, The Searchers is dat ook. Maar Grapes of Wrath, heeft terecht ondermeer een Pulitzer Prijs (voor auteur John Steinbeck), een Oscar voor Beste Vrouwelijke Bijrol (Jane Darwell als Ma Joad) en eentje voor Beste Regie op de erelijst. Ford brengt dan ook, meer nog dan eender welke documentaire, een pakkend en realistisch aandoend beeld van de Grote Depressie. Met hulp van zijn cameraman. Grapes of Wrath werd net zoals Citizen Kane vormgegeven door de geniale cinematografie van Gregg Toland, zowat de bekendste chef camera uit zijn periode. De legendarische DOP perfectioneerde de -eerder al door Ford gebruikte- 'deep focus' fotografie, waarbij een heel wijd en diep veld scherp in beeld komt, zodat de kijker een (superrealistische) vrijheid van kijken heeft. Die gebruikte hij in Welles' film en in verschillende werken van Ford (en van o.a. William Wyler), maar niet in deze. Maar ook hier valt er veel te kijken. Ford en Toland wisselen de brede, lange takes waarin het gezin zijn tocht voortzet af met beklemmende zwart-wit shots van de uitgeputte familieleden.

Zij zijn dan ook de wanhoop nabij. Als Tom Joad (Henry Fonda) na een vierjarige gevangenisstraf naar huis terugkeert, blijkt zijn Oklahoma van een welvarende landbouwregio in een woesternij te zijn veranderd. Stofstormen bliezen jarenlang de oogsten aan stukken, de landeigenaars jagen de ambachtelijke pachters hun erf af: één man met nieuwe tractor kan een bedrijfje of vijftien aan. In het kielzog van andere berooide boeren gaat de twaalfkoppige familie op zoek naar het beloofde land. Opa Joad denkt eerst nog dat hij sinaasappels en druiven als manna van de bomen zal kunnen plukken, uiteindelijk moet ma Joad hem verdoven voor ie de aarde waarop ie was geboren kan verlaten. Een paar dagen in de volgestouwde oldtimer blijken teveel voor de oude man: hij geeft de geest, net zoals zijn vrouw dat een tijdje later zal doen. De familie Joad belandt eerst in een met wapens bewaakt en door ziekte geïnfecteerd migrantenkamp vol stervende kinderen. Later arriveren ze in een door de regering goed onderhouden verblijfplaats, die echter door politie en 'rooienhaters' wordt belaagd.

Grapes of Wrath is een ietwat schizofrene film. Ford voelde zich niet goed in het links-propagandistische keurslijf van het boek en probeerde de roman van Steinbeck in een nieuw jasje te gieten. Dat gebeurde mede op aandringen van 20th Century Fox-producent Darryl F. Zanuck, die zijn films van een rechts-conservatieve moraal probeerde te voorzien. Fords kijk daarentegen was er één van de dialectiek: individu tegenover familie, gezin tegenover gemeenschap. Het resulteert in een on-Fordiaanse claustrofobie: in plaats van brede omgevingsshots met nadruk op gemeenschap tegenover landschap krijgen we hier bijzonder veel (extreme) close-ups.

Ook verloop en einde van het bekroonde boek werden aangepast. In de papieren plot is de trip naar Californië een afdaling naar de hel: eerst komt het relatief welvarende overheidskamp, later het vluchtelingenkamp. Uit vrees dat de rags to ruins-tocht in visuele versie ondraaglijk zou blijken, werden de twee stops in de familiale odyssee omgedraaid. Bij Steinbeck verenigt Tom Joad zich op het eind bovendien met zijn kameraden in de arbeidersbeweging. Zijn zus Roseaharn baart een dood kind en staat haar moedermelk af aan een stervende man. Niets daarvan in de film. Wel zien we Tom alleen en verbeten vertrekken, nadat hij ma Joad heeft gezworen dat als hij dan toch een outlaw is, hij zal blijven zoeken naar een manier waarop 'de mensen' het beter kunnen hebben.

Darwell (Ma Joad), een rondborstige matrones met een knotje en een vol gezicht, werd Ford opgedrongen door Zanuck. De 20th Century Fox-studioactrice levert een prestatie van formaat, wat wordt bevestigd in de epiloog van de film, als de flink uitgedunde familie weer eens het boeltje opneemt en vertrekt. In tegenstelling tot het apocalyptische einde van het boek, krijgen we van de melancholische cineast die een ideale gemeenschap vooral als een matriarchaat zag, een feel-good speech van moeder voorgeschoteld. Wel asemt die volledig de sfeer van Steinbecks boek uit. Als haar man zegt dat het door haar is dat de familie de horror heeft overleefd, zegt ze dat dat normaal is. Wij zijn immers geen rijken, die papkindjes baren en snel uitsterven. Zij niet. "Can't wipe us out. Can't lick us. We'll go on forever. 'Cause we're the people".

Jan Sulmont Helemaal (niet) akkoord? Lees de