Who's Afraid Of Virginia Woolf?

“You are cordially invited to George and Martha’s for an evening of fun and games.” -tagline van de filmposter

Eric Berne beweerde in zijn psychologieklassieker Games People Play dat de mens geboren wordt met een stimulushonger die een hechte moederrelatie tijdens onze vroegste jaren verzadigt. Naarmate we opgroeien en meer afstand nemen van die relatie moeten we op onze medemens rekenen voor genoeg stimulans, met wie het een stuk minder vanzelfsprekend is eenzelfde connectie te vormen. Een gevolg van de resulterende honger is dan ook dat een negatieve stimulus te verkiezen valt boven geen stimulus, wat het samenzijn van de twee protagonisten uit Who's Afraid of Virginia Woolf? wel eens zou kunnen verklaren. Martha en George, een koppel van middelbare leeftijd, maken er een sport van om via destructieve spelletjes elkaar te kleineren en zo meedogenloos mogelijk te vernederen in het bijzijn van vreemden. Mike Nichols’ regiedebuut (!) biedt een bijzonder schrandere inzage in de getroebleerde psychés van twee door het leven en elkaar afgematte academici.

Hoewel het koppel elke denkbare grens overtreedt in hun persoonlijke oorlog lijkt niettemin een wederzijdse appreciatie ten grondslag te liggen aan hun rancuneus gedrag. Zoals Martha tijdens een onverwacht eerlijk moment zegt in de film: George is de enige man die haar ooit gelukkig heeft kunnen maken. Vanwaar dan de pogingen om haar echtgenoot zijn zelfrespect te verpulveren? Een mogelijke verklaring is dat ze haar zelfhaat (“I disgust me”) projecteert op hem en door hem te degraderen verzachting hoopt te vinden van de wrok die zich anders op haar eigen persoon richt. Dat nu net een man die haar liefheeft (of dat tenminste ooit heeft gedaan) slachtoffer is lijkt contradictorisch maar is het niet: haar zelfhaat is niet compatibel met het ontvangen van liefde en lokt verzet uit. Het is zijn liefde waarvoor ze hem haat, en waarvoor ze met hem trouwde. (Dat dit geen effectieve poging tot catharsis is hoef je ons niet te zeggen – haar smadelijk gepest kan immers niets anders doen dan de juistheid van haar zelfhaat affirmeren – maar dat is nu eenmaal hoe sommige persoonlijkheden met hun neuroses omgaan.)

Een andere mogelijkheid – die de vorige complementeert eerder dan uitsluit – is dat Martha hun tweespalt zo op de spits drijft omdat ze heimelijk gekapitteld wil worden voor haar daden en voor hoe ze is, eerder dan dat haar gedrag een oprechte walging voor haar echtgenoot tot uiting brengt. Zelfhaat genereert immers het idee dat een straf verdiend is. Met andere woorden: ze jut George zo op dat hij zijn lamlendige, passiefagressieve en van fatalisme doorspekte zelfverdediging moet opgeven voor de “total war” die hij rond het einde van akte twee uiteindelijk verklaart, en hoopt die feitelijk te verliezen zodat ze de kastijding ontvangt waar ze bewust of onbewust naar hunkert. Een opzet waar ze overigens in slaagt: de film eindigt met een door haar knieën gezakte Martha, die niet alleen haar nederlaag aanvaard maar zelfs troost zoekt bij George. Berne zou zeggen dat ze in een ‘Child state’ (die van het impertinente kind) de ‘Parent state’ in haar echtgenoot appelleerde, om zo haar emotionele pijn te cureren.

We willen echter niet het beeld schetsen van George als een heilig boontje. Hoewel vooral Martha in het begin agressief uit de hoek komt, begint hij meer op haar te lijken eens twee nieuwe collega’s in hun living verschijnen voor een late night chat. In een situatie waar gezichtsverlies mogelijk is lijkt George gevoeliger te worden voor Marthas treiterij (overigens een eigenschap die ze ten volle uitbuit) en gaat proactief in de tegenaanval door ja Martha maar vooral ook de gasten die mogelijk met hem zouden kunnen lachen te onteren.

Dat zijn voornaamst doelwit (Nick) de fysiek heeft van een alfaman – in tegenstelling tot George – en bovendien als academische uitblinker een veelbelovende toekomst tegemoet gaat op de universiteit terwijl George (zoals volmondig meegedeeld door Martha) vastgeroest zit als associate professor in de faculteit geschiedenis, is overigens een extra impuls om hem te jennen. Nick belichaamd de eigenschappen die George ooit bewonderde of naar verlangde (nu op middelbare leeftijd is hij te hopeloos om ze nog actief te wensen) en tracht conform Marthas tactieken zijn zelfhaat op hem af te reageren.

Overigens wordt het gesuggereerd dat George net als Martha een verlangen naar afstraffing koestert wanneer Martha beweert dat hij met haar trouwde niet ondanks maar vanwege de manier waarop ze hem kwelt. (“My arm has gotten tired whipping you!”) Ook zijn zelfhaat genereert de nood aan een boetedoening die zijn schuld loutert. De spelletjes die Martha en George hun psychés vereisten waren m.a.w. perfect compatibel met elkaar.

Vanwaar hun zelfhaat? De oorzaken zijn wellicht meervoudig, maar de primaire worden onthuld naarmate de plot ontvouwt. George vanwege zijn voornoemde, niet verwezenlijkte ambities, en vooral omdat hij indirect verantwoordelijk zou geweest zijn voor de dood van zijn beide ouders. In Marthas geval lijkt onvruchtbaarheid de voornaamste reden. Het wordt nooit geëxpliciteerd wie van de twee onvruchtbaar is maar aangezien George hun kindloosheid als ultiem wapen gebruikt om zijn echtgenote te breken lijkt zij de waarschijnlijkere kandidaat.

Hoewel: dat laatste kan ook geïnterpreteerd worden als George die reeds zo onherstelbaar terneergeslagen en gedesillusioneerd is dat het troostend verhaal van hun fictieve zoon het leven niet significant dragelijker meer maakt. Het enige dat hem nog resteert is het ontnemen van die illusie van Martha om zo de ‘total war’ winnen, wat ze wou, en niet wou: “I do not wish to be happy… Yes, I do wish to be happy…”

Dat ze beiden ongeneeslijk gebroken zielen zijn op het einde maakt het onmogelijk om hun spelletjes verderzetten. Vanwege deze impasse moeten ze troostende illusies achterwege laten, de waarheid over henzelf confronteren en er samen mee leren verder leven. “It will be better. Maybe,” zegt George. Ware intimiteit is volgens Berne immers pas mogelijk indien men ophoudt met ‘games’ spelen. Of het denkbaar is voor een koppel met zo’n grimmige geschiedenis als George en Martha is een vraag waarvan het antwoord bij de kijker ligt.

Niet te missen, meesterlijk geacteerde, diep menselijke cinema.

Vik Verplanken Helemaal (niet) akkoord? Lees de